Đừng xem nước sạch là “của trời cho”!

Trong bối cảnh biến đổi khí hậu ngày càng phức tạp, tài nguyên nước đối mặt với nhiều thách thức lớn. Vậy chúng ta cần làm gì để bảo vệ an ninh nguồn nước? Ông Nguyễn Minh Khuyến, Phó Cục trưởng Cục Quản lý Tài nguyên nước, Bộ Nông nghiệp và Môi trường, đã có những chia sẻ đầy trăn trở với Nhân Dân cuối tuần.

- Thưa ông, tài nguyên nước đang chịu nhiều tác động tiêu cực do biến đổi khí hậu, tình trạng khai thác lãng phí, ô nhiễm do sản xuất và sinh hoạt, cũng như ảnh hưởng từ các dự án thủy điện, chuyển dòng. Ông có thể đánh giá khái quát về hiện trạng tài nguyên nước của nước ta hiện nay?

- Trước hết, nguồn nước của Việt Nam chủ yếu phụ thuộc vào nguồn nước từ bên ngoài, với lượng phân bố không đều theo không gian và thời gian. Tổng lượng nước trung bình hằng năm trên phạm vi toàn quốc vào khoảng 935,9 tỷ m3/năm. Trong đó: nước mặt khoảng 844,4 tỷ m3/năm, nước dưới đất khoảng 91,5 tỷ m3/năm. Đặc biệt, lượng nước từ bên ngoài chảy vào Việt Nam chiếm khoảng 504,4 tỷ m3 tương đương 60% tổng nguồn nước.

Bên cạnh đó mùa cạn kéo dài từ 7-9 tháng với lượng nước chỉ chiếm khoảng 28% tổng dòng chảy hằng năm, gây ra nhiều khó khăn trong việc bảo đảm nguồn nước ổn định cho sinh hoạt, sản xuất và phát triển kinh tế.

Trong vòng 50 năm qua, nhu cầu nước đã tăng gấp ba lần do sự gia tăng dân số, phát triển nông nghiệp, công nghiệp, đô thị hóa. Dự báo đến năm 2030, nhu cầu sử dụng nước cho các ngành khoảng 122,47 tỷ m3/năm, đến năm 2050 khoảng 131,7 tỷ m3/năm.

Cùng đó, mâu thuẫn trong khai thác, sử dụng nước gia tăng. Theo đánh giá của các tổ chức quốc tế, mức bảo đảm an ninh nguồn nước ở Việt Nam hiện nay chỉ đạt 2/5 (trong khi đó ở Indonesia đạt mức 3/5, Hàn Quốc và Australia đạt 4/5, là mức cao nhất thế giới năm 2020). An ninh nguồn nước chưa được quan tâm đúng mức. Nguồn tài nguyên giá trị này không được định giá về mặt kinh tế, vì vẫn được xem là “của trời cho”!

Đầu tư và tài chính ngành nước, thời gian qua, tuy được quan tâm nhưng vẫn đang thiếu so nhu cầu; bố trí nguồn lực còn chưa tương xứng và mất cân đối giữa các ngành. Đặc biệt, đầu tư kinh phí cho các hoạt động điều tra cơ bản, kiểm kê, đánh giá tài nguyên nước, các hoạt động bảo vệ tài nguyên nước, phục hồi nguồn nước, phòng, chống suy thoái, cạn kiệt tài nguyên nước, đầu tư xây dựng công trình hồ chứa, tích trữ nước... chưa theo kịp đòi hỏi của thực tế.

- Đánh giá của ông về vai trò của an ninh nguồn nước?

- An ninh nguồn nước là vấn đề có liên hệ mật thiết đến nhiều khía cạnh xã hội, từ nhân quyền (quyền được bảo đảm các nhu cầu tối thiểu để duy trì cuộc sống và sự thịnh vượng của con người), sản xuất lương thực-thực phẩm, bảo vệ môi trường sinh thái cho đến ổn định chính trị-xã hội. Do vậy, bảo đảm an ninh nguồn nước đã trở thành vấn đề toàn cầu, là một loại hình an ninh phi truyền thống, có tác động đến ổn định, phát triển bền vững của nhân loại và mỗi quốc gia.

An ninh nguồn nước có vị trí ưu tiên cao nhất trong năm ưu tiên để phát triển bền vững, được thảo luận tại nhiều diễn đàn trên thế giới như Hội nghị về nước của Liên Hợp quốc (1997), Hội nghị thượng đỉnh về môi trường tại Nam Phi (2002)... Cựu Tổng Thư ký Liên hợp quốc Ban Ki Moon đã khẳng định (năm 2013): “Nước là cốt lõi hạnh phúc của nhân loại và hành tinh. Chúng ta cần nước cho sức khỏe, cho an ninh lương thực và cho phát triển kinh tế. Nước nắm giữ chìa khóa phát triển bền vững”.

Ở Việt Nam, Đồng bằng sông Cửu Long là “vựa lúa” truyền thống, nhưng cũng đang phải đối mặt với tình trạng xâm nhập mặn và thiếu nước ngọt do biến đổi khí hậu, ảnh hưởng nghiêm trọng đến an ninh lương thực quốc gia. Trước những thách thức về tài nguyên nước, Bộ Chính trị đã ban hành Kết luận số 36-KL/TW ngày 23/6/2022 về bảo đảm an ninh nguồn nước và an toàn đập, hồ chứa nước đến năm 2030, tầm nhìn đến năm 2045. Những thay đổi về tư duy, cách tiếp cận và phương thức quản trị mới tại Luật Tài nguyên nước 2023 cũng nhằm hướng tới mục tiêu bảo đảm an ninh nguồn nước.

- Tình trạng môi trường nước bị ô nhiễm đang là vấn đề “nóng” ở rất nhiều địa phương trong cả nước. Những tác nhân chính đang gây ô nhiễm nguồn nước là gì, thưa ông?

- Hầu hết nước thải sinh hoạt, nước thải đô thị chưa được thu gom, xử lý trước khi xả ra các nguồn nước (chỉ một số các tỉnh/thành phố đầu tư hệ thống xử lý nước thải tập trung, tuy nhiên cũng chỉ thu gom, xử lý được một phần nhỏ. Ngoài ra, việc vận hành các hệ thống này còn rất kém hiệu quả). Các cơ sở sản xuất, các làng nghề, khu, cụm công nghiệp chưa đầu tư và vận hành hệ thống xử lý nước thải một cách đúng mức và tự giác.

Dòng chảy các dòng sông bị suy giảm do tình trạng khai thác, sử dụng nước gia tăng và hạn hán xảy ra thường xuyên hơn. Tình trạng đổ rác thải, chất thải rắn xuống các dòng sông cũng đang là nguyên nhân chính gây cản trở dòng chảy, ứ đọng và ô nhiễm nguồn nước. Chúng ta cũng đang thiếu cơ chế phối hợp giải quyết các vấn đề ô nhiễm nguồn nước mang tính liên vùng, liên tỉnh.

- Vậy thì, chúng ta cần có những giải pháp trước mắt, cũng như dài hạn như thế nào, thưa ông?

- Trong thời gian tới, Bộ Nông nghiệp và Môi trường sẽ triển khai một số các giải pháp trọng tâm: Chủ trì, phối hợp Bộ Công thương, Bộ Xây dựng và các bộ liên quan xây dựng giải pháp phòng, chống tình trạng hạn hán, xâm nhập mặn, thiếu, suy giảm, ô nhiễm nguồn nước; xây dựng hệ thống thông tin, cơ sở dữ liệu tài nguyên nước quốc gia; hệ thống công cụ hỗ trợ ra quyết định điều hòa, phân bổ tài nguyên nước trên các lưu vực sông; xây dựng, vận hành hệ thống chỉ tiêu theo dõi, đánh giá an ninh nguồn nước quốc gia.

Để ứng phó vấn đề hạn hán, thiếu nước, xâm nhập mặn, từ năm 2025, hằng năm, Bộ Nông nghiệp và Môi trường sẽ công bố Kịch bản nguồn nước trên các lưu vực sông liên tỉnh. Trên cơ sở này, các Bộ, Ủy ban nhân dân cấp tỉnh lập kế hoạch khai thác, sử dụng tài nguyên nước, nhằm nâng cao tính chủ động của từng địa phương, với ưu tiên cao nhất là bảo đảm nước sinh hoạt cho nhân dân.

Thời gian tới, Bộ Nông nghiệp và Môi trường sẽ xây dựng, trình Thủ tướng Chính phủ kế hoạch, chương trình, đề án phục hồi nguồn nước bị suy thoái, cạn kiệt, ô nhiễm; ưu tiên phục hồi các “dòng sông chết” nhằm khôi phục nguồn nước, tạo dòng chảy, cải tạo cảnh quan môi trường sinh thái. Song song, sẽ là những phương án chủ động, tích cực hợp tác trao đổi thông tin, dữ liệu hiện trạng và dự báo về nguồn nước, khí tượng thủy văn, địa chất thủy văn và sinh thái, chất lượng nước có liên quan đến nguồn nước liên quốc gia. Cùng đó triển khai đầu tư các công trình lớn điều tiết mặn, ngọt, dâng nước, trữ nước trên hệ thống sông lớn, bổ sung nước ngọt cho vùng ven biển phục vụ dân sinh, nuôi trồng thủy sản, sản xuất nông nghiệp, kinh tế biển…

-Và ở tầm vi mô, ông có lời khuyên gì dành cho các hộ gia đình nhỏ?

- Bảo vệ, phòng, chống ô nhiễm nguồn nước là trách nhiệm của toàn xã hội, của từng người dân, từng hộ gia đình.

Luật Tài nguyên nước 2023 quy định: Tổ chức, cá nhân có trách nhiệm bảo vệ nguồn nước, không được đổ chất thải, rác thải, đổ hoặc làm rò rỉ các chất độc hại, xả khí thải độc hại vào nguồn nước; không được phép xả nước thải vào nguồn nước dưới đất; không được phép xả nước thải chưa được xử lý đạt quy chuẩn kỹ thuật vào nguồn nước mặt; thực hiện hoặc tham gia thực hiện ứng phó, khắc phục sự cố ô nhiễm nguồn nước; người phát hiện hành vi gây ô nhiễm nguồn nước sinh hoạt có trách nhiệm kịp thời báo cho Ủy ban nhân dân nơi gần nhất.

Hiện nay, theo quy định của pháp luật, tại các công trình khai thác nước cấp cho nhu cầu sinh hoạt phải có vùng bảo hộ vệ sinh khu vực lấy nước sinh hoạt và được cắm biển báo. Người dân, hộ gia đình không được phép xả nước thải, đưa các chất thải vào vùng bảo hộ vệ sinh khu vực lấy nước sinh hoạt này. Hộ gia đình sinh sống, sản xuất, kinh doanh, dịch vụ trong phạm vi hành lang bảo vệ nguồn nước phải bảo đảm các yêu cầu quy định tại các khoản 7, 8, Điều 23 Luật Tài nguyên nước 2023, và thực hiện các biện pháp bảo vệ tài nguyên nước theo quy định của pháp luật.

- Xin trân trọng cảm ơn ông!

Luật Tài nguyên nước 2023, khoản 23 Điều 2:

“An ninh nguồn nước là việc bảo đảm số lượng, chất lượng nước phục vụ dân sinh trong mọi tình huống, đáp ứng nhu cầu sử dụng nước cho các hoạt động phát triển kinh tế - xã hội, quốc phòng, an ninh, môi trường và giảm thiểu rủi ro, tác hại từ các thảm họa do con người và thiên nhiên gây ra liên quan đến nước”.

Nguồn: Báo Nhân dân